یاران زمین

در ششم دی ماه 1383( برابر با 26 دسامبر 2004) پوسته‌ی زمین در كف اقیانوس هند به لرزه درآمد. تكان‌های قدرتمند زیر دریا ، موج های سهمگینی را به وجود آورد كه بیش از پنج هزار كیلومتر را در اقیانوس هند پیمودند. وقتی این موج‌ها به ساحل كشورهای جنوب شرق آسیا رسیدند، دیوارهایی از آب، به نام سونامی، ساحل كشورهای اندونزی، مالزی، سریلانكا، هندوستان، مجموعه‌جزیره‌های مالدیو، تایلند و بنگلادش را جاروب كردند.

با وجودی كه بین كانون زمین‌لرزه‌ی اقیانوس هند و شهرهای ساحلی ایران در كنار دریای عمان، فاصله زیادی وجود داشت، موج های سونامی در شهر چابهار خسارت های اندكی برجای گذاشتند. این با آن معنا است كه اگر كانون زمین‌لرزه به ساحل ایران نزدیك تر باشد، شهرهای ساحلی ایران نیز با خطر جدی رو به رو می شوند. به گفته زمین شناسان، در بستر دریای خزر نیز گسل های عمیقی وجود دارد كه می تواند باعث سونامی شود این گسل‌ها در گذشته سبب زمین لرزه های بزرگ شدند كه در پی آن سونامی بزرگ (در مقیاس خزر) ایجاد شد. در عین حال ، احتمال رویداد سونامی در آینده توسط این گسل ها نیز وجود دارد.

شناخت هر چه بهتر پدیده های طبیعی به ما كمك می كند تا اندازه ای كه امكان دارد، از آسیب های آن‌ها در امان بمانیم. در این جا شما به این پدیده مهم، نشانه‌های رخ‌‌دادن آن و پیامدهایی كه تا كنون داشته است آشنا می‌شوید.

سریع‌تر از هواپیما

سونامی یك موج نیست، بلكه مجموعه ای از موج‌های بسیار طولانی است. گاهی فاصله بین دو قله موج صدها كیلومتر است. این موج‌ها با سرعتی كه ممكن است به 900 كیلومتر در ساعت برسد( یعنی سریع‌تر از بسیاری از هواپیماها)، به سوی ساحل پیش می روند. آن‌ها در ابتدا ارتفاع چندانی ندارند و در دریای باز و عمیق ممكن است احساس هم نشوند. اما وقتی عمق آب كاهش می یابد، طول موج ها، كم و ارتفاع آن‌ها زیاد می شود. در این حالت، ارتفاع آن‌ها ممكن است به 15 متر هم برسد.

سونامی در ساحل به موج‌های جذر و مد می‌ماند. موج‌های جذر و مد در اثر جاذبه كره ماه بر آب‌های سطح زمین به وجود می آیند. اما موج‌های سونامی نتیجه ناآرامی هایی هستند كه به طور ناگهانی سطح دریا را تغییر می دهند. زلزله‌ها یا لغزش‌های پوسته كف دریا، آتش‌فشان‌های زیر دریا و برخورد سنگ‌های آسمانی می توانند باعث این ناآرامی‌ها شوند.

لغزیدن و سرخوردن

پوسته‌ی زمین برعكس آن‌چه كه به نظر می رسد، یكدست و یكپارچه نیست، بلكه مانند یك جورچین بسیار بزرگ است. به قطعه‌های این جورچین بزرگ، صفحه‌های تكتونیك(قاره ای) می‌گویند. این صفحه‌ها پیوسته‌ در حال حركت و جا به جایی هستند. اما چون اندازه‌ی آن‌ها بسیار بزرگ است، به طور معمول حركت آن‌ها را حس نمی كنیم. ما زمانی حركت آن‌ها را حس می كنیم كه حر كت ناگهانی داشته باشند، مانند زمانی كه زمین‌لرزه رخ می‌دهد.

كف اقیانوس هند، صفحه‌ی هند، حدود 5/6 سانتی متر در سال به سمت شمال جا به جا می شود. در واقع، سرعت جا به جایی این صفحه دو برابر سرعت رشد ناخن انگشت اشاره‌ی شما است. دانشمندان تخمین می زنند در ششم دی ماه، صفحه‌ی هند و صفحه‌ی مجاور آن، صفحه‌ی بورما، یكباره بیش از 5/1 متر حركت كردند! این جا به جایی ناگهانی موج‌های مرگبار سونامی را به ساحل‌های اقیانوس هند فرستاد.

سونامی چگونه به وجود می آید

پوسته‌ی زمین از قطعه‌های بزرگی به نام صفحه تشكیل شده است. این صفحه‌ها گاهی به زیر یك دیگر می لغزند. این جا به جایی باعث زمین‌لرزه می شود.

زلزله‌ها می توانند در كف اقیانوس رخ دهند. جا به جایی صفحه‌ها، آب را بالا و پایین می برد. این رویداد می تواند باعث سونامی شود.

موج‌ها در همه جهت‌ها جا به جا می شوند. آن‌ها با سرعتی بیش از 900 كیلومتر در ساعت در اقیانوس حركت می‌كنند.

وقتی موج‌ها به ساحل نزدیك می شوند، سرعتشان كاهش می یابد. اما ارتفاع آن‌ها بسیار زیاد می شود، گاهی به 9 متر می رسد.

موج های پس از سونامی

پس این كه موج‌های سونامی فرونشستند، موج كمك‌های بشر دوستانه از سراسر جهان به جنوب شرق آسیا سرازیر شد. در این میان، كشورهای اسلامی، از جمله ایران، با توجه ویژه ای به كمك حادثه دیدگان شتافتند. ایران یك میلیون و پانصد هزار دلار به سونامی زده های كشور مسلمان اندونزی كمك نقدی كرد. آقای محمد حسین شریف زادگان، وزیر رفاه و امور اجتماعی، ضمن بازدید از استان آچه‌ی اندونزی و ابلاغ سپاس مردم ایران از كمك های‌ اندونزی‌ به زلزله زدگان بم، گفت : "ما نیز شرایط جاری‌ را برای‌ ارایه كمك های‌ خود به ساكنان استان آچه ، مناسب دانستیم ."

جالب این كه بخش عمده ای از 450 تن خرمایی كه در اختیار سونامی زده ها قرار گرفت، محصول نخل‌های بم بود. بنابراین، سونامی با همه تلخی و ناگواری هایی كه در پی داشت، یك بار دیگر نشان داد:

بنی آدم اعضای یك پیكر اند

كه در آفرینش ز یك گوهر اند

چو عضوی به درد آورد روزگار

دگر عضوها را نماند قرار

حقایق سونامی

• سونامی ( Tsunami ) از تركیب دو واژه ژاپنی، سو به معنای بندرگاه و نامی به معنای موج، ساخته شده و به مفهوم "موج بندرگاه" است. برای سونامی از تعبیرهایی مانند قطار موج یا موج های مرگبار استفاده شده است.

• سونامی‌ها طول موج بسیار بلندی دارند. از این رو، ممكن است فاصله‌ی یك موج تا رسیدن موج بعدی یك ساعت هم طول بكشد. در سونامی دی ماه 1383، خیلی ها پس از برخورد موج اول به ساحل و عقب نشینی آن به خانه های شان بازگشتند، غافل از این كه موج دوم با قدرتی بیشتر در راه بود.

• بر اساس محاسبه‌های دانشمندان، انرژی آزاد شده از زمین لرزه اقیانوس هند، 23 هزار برابر انرژی آزاد شده از بمب اتمی بود كه در هیروشیما فرود آمد. این انرژی طی صدها سال در كف اقیانوس هند جمع شده بود و ناگهان آزاد شد.

• در پایان روز اول، 150 هزار نفر جان خود را از دست دادند یا ناپدید شدند و میلیون ها نفر در یازده كشور جهان بی خانمان شدند.

• بیشتر سونامی ها در اقیانوس آرام( دریای باز) رخ می دهند. سونامی‌ها خطرناك به ندرت در اقیانوس هند رخ داده اند. در دریاهای نیمه بسته( دریای مدیترانه) و بسته( دریای خزر) سونامی‌های كوچك تری رخ داده است. برسی های تاریخی نشان می دهد سونامی هایی به ارتفاع 2 متر در دریای خزر رخ داده است.

• كودكان بیش از یك سوم جان باختگان سونامی اقیانوس هند را تشكیل می دهند. بسیاری از آنان توان مقاومت در برابر فشار آب را نداشتند و در اثر كوبیده شدن به ساختمان ها جان باختند.

• موج‌های سونامی اقیانوس هند به كشورهای قاره های دیگر نیز رسید و در استرالیا و افریقا خرابی هایی به بار آورد. این امواج در چابهار(شهری در استان سیستان و بلوچستان كه بر ساحل دریای عمان قرار دارد) خسارت اندكی برجای گذاشتند.

• در یكی از روستاهای هندوستان، با جمعیتی حدود 1500 نفر، مردی كه از خطر سونامی آگاه بود، توانست جان اهالی را نجات دهد. او از یك برنامه تلویزیونی شنیده بود وقتی دریا اندكی پس می نشیند، احتمال خطر سونامی وجود دارد.

• به نظر می رسد برخی جانوران می‌دانستند كه خطر در راه است. بسیاری از شاهدان گزارش كرده اند آنان جانورانی را دیدند كه چند دقیقه پیش از آن كه سونامی از راه برسد، به طرف مكان های مرتفع می رفتند. پس از فرونشستن سونامی، تعداد اندكی جسد جانور پیدا شده است.

• دانشمندان بقایای برخورد یك سنگ آسمانی بسیار بزرگ را پیدا كرده اند كه حدود 5/3 سال پیش باعث بزرگ ترین سونامی تاریخ كره زمین شد. در آن سونامی همه سطح زمین ، به جز كوه ها، را آب فرا گرفت.

سونامی در گذر زمان

1775 سونامی دریای آتلانتیك پس از زلزله لیسبون، 60 هزار نفر را در پرتغال، اسپانیا و شمال افریقا كشت.

1782 سونامی پس از زلزله دریای جنوب چین، 40 هزار نفر را كشت.

1883 سونامی دریای جاوا پس از فوران آتشفشان كاركاتوا در اندونزی، بیش از 36 هزار نفر را كشت.

1868 سونامی شمال شیلی بیش از 25 هزار نفر را كشت.

1999 سونامی بزرگ دریای مرمر پس از زلزله ایزمیت تركیه، خرابی هایی به بار آورد.

2004 سونامی جنوب شرق آسا پس از زلزله اقیانوس هند، حدود 300 هزار نفر را كشت.

نشانه های خطر

زمین‌لرزه هشدار طبیعی سونامی است. اگر از وقوع زمین‌لرزه در نزدیكی محلی آگاه شدید كه احتمال وقوع سونامی در آن جا بالا است، مثل بندرها، جزیره ها و شهرهای ساحلی، در آن جا نمانید. به خاطر داشته باشید زمین‌لرزه می تواند موج های سونامی را به صدها و گاهی هزاران كیلومتر دورتر بفرستد.
شاهدان گزارش كرده اند سطح آب دریا پیش از رسیدن سونامی به نحو چشم گیری بالا و پایین می رود. اگر آب دریا به طور نامعمول و به صورت ناگهانی عقب نشینی كرده است، احتمال وقوع سونامی وجود دارد. بی درنگ به مكان های مرتفع بروید.
سرعت موج های سونامی خیلی زیاد است( 160 كیلومتر در ساعت). اگر منتظر بمانید تا نخستین موج را ببینید، ممكن است بسیار دیر شده باشد.
چون طول موج های سونامی زیاد است، موج بعدی ممكن است ساعتی دیگر فرا برسد. با فرونشستن نخستین موج، مكان ایمن خود را ترك نكنید.
موج سونامی در نقطه ای از ساحل ممكن است كوچك و اندكی آن طرف تر بسیار بزرگ باشد. بنابراین، اگر گزارش شد در نقطه ای موج های كوچكی به ساحل نزدیك شده اند، تصور نكنید در مكانی كه شما قرار دارید نیز چنین خواهد بود.
سونامی ممكن است به درون رودهایی كه به دریا می ریزند نیز كشیده شود. هنگام وقوع سونامی از این رودخانه ها فاصله بگیرید.
بهتر است همواره بسته كمك های اولیه، شامل دارو، آب و مواد غذایی كافی برای 72 ساعت، را آماده داشته باشید.

برای اطلاعات بیش تر و مشاهده عكس های فاجعه سونامی جنوب شرق آسیا به پایگاه های اینترنتی زیر مراجعه كنید:

• http://www.timeforkids.com/TFK/tsunami

• http://www.tsunami.org/

• http://www.pbs.org/wgbh/nova/tsunami/

• http://www.fema.gov/kids/tsunami/

• http://news.nationalgeographic.com/

WEBLINKS

• International Tsunami Information Center, NOAA

• Tsunamis and earthquakes, USGS

• Tsunami, University of Washington

• Geography of tsunamis, About.com

• DigitalGlobe satellite images of tsunami sites